عامل زلزله‌های کوچک غرب تهران به روایت استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی/ کدام زلزله‌ها اعلام نمی‌شوند؟/ چرا زلزله امروز در سایت لرزه‌نگاری ثبت نشد؟

به گزارش خبرآنلاین، زلزله‌ای با بزرگای ۲٫۵، امروز پنج‌شنبه ۱۶ مردادماه، شهریار در غرب استان تهران را لرزاند. زلزله در این مقایس شاید ترسناک نباشد اما برای مردم تهران که سال‌هاست ترس یک زلزله بزرگ برسرشان سایه انداخته، قطعا بی‌ترس و نگرانی نیست، بررسی این زلزله و البته مطرح شدن این سوال که چرا این زلزله در سایت ژئوفیزیک دانشگاه تهران ثبت نشده است،‌ هم جای بحث دارد.

مهدی زارع،  زمین‌شناس و استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی، در گفت‌وگو با خبرآنلاین درباره این زلزله می‌گوید: جمعیت حدود سه‌ونیم میلیون نفری مستقر در غرب تهران، هم در احساس زلزله‌های کوچک مؤثر است و هم نشان‌دهنده‌ی بهره‌برداری گسترده از چاه‌های عمیق در این منطقه است. این برداشت گسترده‌ی آب زیرزمینی، که در مرداد ۱۴۰۴ شدت گرفته، به‌عنوان عاملی محرک برای زلزله‌های کوچک عمل می‌کند.

او ادامه می‌دهد: زلزله‌ی ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۴ با بزرگای ۳٫۳ در صفادشت و زلزله‌ی ۱۳ اردیبهشت ۱۴۰۴ با بزرگای ۴ در حوالی ماهدشت، همین منطقه در غرب استان تهران را در ماه‌های اخیر لرزانده است. تخلیه‌ی مایعات زیرزمینی فشار منفذی را در عمق تغییر می‌دهد و تنش مؤثر در امتداد گسل‌های لرزه‌ای را عوض می‌کند که این امر به افزایش فعالیت لرزه‌ای منجر می‌شود. از پیامدهای افت سطح آب زیرزمینی می‌توان به فرونشست زمین در دشت‌های شهریار و ملارد و فعال شدن مجدد گسل‌های فعال اشاره کرد.

عدم اعلام زلزله‌های کوچک به کاهش نگرانی مردم کمکی نمی‌کند و در عوض می‌تواند در مناطق پرجمعیتی مانند استان تهران به ابهام درباره‌ی رخدادها منجر شود.

زارع تاکید می‌کند: پمپاژ آب زیرزمینی در لایه‌های سطحی دشت غربی تهران و جنوب کرج ممکن است به تحریک گسل‌هایی مانند گسل ماهدشت-جنوب کرج در دشت ماهدشت و شهریار منجر شود. پمپاژ آب‌های زیرزمینی از لایه‌های آبرفتی کم‌ژرفا (۰ تا ۵۰۰ متر) می‌تواند زلزله‌هایی را در گسل‌های مجاور در ژرفای بیشتر (۵ تا ۱۰ کیلومتر)، از جمله رویدادهایی با بزرگی ۵ یا بیشتر، ایجاد کند. به نظر می‌رسد زمین‌لرزه‌های ۲۹ آذر ۱۳۹۶ با بزرگای ۵، ۱۳ اردیبهشت ۱۴۰۴ با بزرگای ۴ و ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۴ با بزرگای ۳٫۳ در اثر تحریک گسل ماهدشت-جنوب کرج به دلیل پمپاژ آب در دهه‌های اخیر رخ داده باشند.
به گفته این استاد دانشگاه انتشار فشار منفذی و تحریک گسل زمانی رخ می‌دهد که آب از سفره‌های کم‌ژرفا استخراج شود و فشار هیدرولیکی کاهش‌یافته به‌مرور به سمت پایین منتشر شود، به‌ویژه اگر زیرسطح دارای مسیرهای نفوذپذیر مانند شکستگی‌ها، گسل‌ها یا لایه‌های سنگی نفوذپذیر باشد. اگر این تغییر فشار به گسلی با تنش بحرانی در عمق ۵ تا ۱۰ کیلومتر برسد، می‌تواند تنش نرمال مؤثر اعمال‌شده بر گسل را کاهش دهد و آن را به شکست نزدیک‌تر کند. حتی تغییرات کوچک فشار منفذی در ژرفاهای زیاد می‌تواند گسل‌هایی را که نزدیک به شکست هستند، بی‌ثبات کند.

زارع می‌گوید: از سوی دیگر، استخراج آب‌های زیرزمینی طی دهه‌ها جرم را از پوسته‌ی بالایی حذف می‌کند و منجر به بازگشت کشسان پوسته می‌شود. این تخلیه می‌تواند میدان تنش را در ژرفای بیشتر تغییر دهد. تغییرات تنش به کوچکی ۰٫۱ تا ۱ بار می‌تواند باعث ایجاد زلزله در گسل‌های با تنش بحرانی شود.

اعلام نشدن زلزله با بزرگای ۲٫۵ به سیاست‌گذاری مرکز لرزه‌نگاری کشوری از حدود ۱۲ سال پیش بازمی‌گردد.

زلزله‌ی لورکا با بزرگای ۵٫۱ در اسپانیا در ۱۱ مه ۲۰۱۱ به تخلیه‌ی آب‌های زیرزمینی در یک سفره‌ی زیرزمینی مرتبط بود که تنش‌ها را روی گسلی کم‌ژرفا در ۲ تا ۴ کیلومتری سطح تغییر داد. توسعه‌ی لغزش به سمت سطح رخ داد و مساحت لغزش گسل با الگوی تغییر تنش کولمب مثبت ناشی از استخراج آب‌های زیرزمینی در یک سفره‌ی حوضه‌ی مجاور همبستگی داشت. در دره‌ی مرکزی کالیفرنیا، پمپاژ آب‌های زیرزمینی با افزایش لرزه‌خیزی در سیرا نوادا، از جمله رویدادهای پوسته‌ای ژرف‌تر، مرتبط بوده است. در اوکلاهمای آمریکا، هرچند بیشتر زلزله‌های القایی ناشی از تزریق فاضلاب هستند، پمپاژهای کم‌ژرفا در انتقال تنش به گسل‌های ژرف‌تر نقش داشته‌اند.

چرا زلزله ثبت نشد؟

استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی درباره اینکه چرا زلزله امروز ثبت نشده، می‌گوید: اعلام نشدن زلزله با بزرگای ۲٫۵ به سیاست‌گذاری مرکز لرزه‌نگاری کشوری از حدود ۱۲ سال پیش بازمی‌گردد. حمید بعیدی‌نژاد، سفیر ایران در انگلیس و رئیس تیم کارشناسی هیئت مذاکره‌کننده‌ی هسته‌ای ایران، در ۱ بهمن ۱۳۹۶ با انتشار پستی در صفحه‌ی اینستاگرام خود اشاره کرد که پس از زلزله‌ی کرمانشاه، برخی رسانه‌ها با اعلام اخبار زلزله‌های حتی کوچک، باعث شده‌اند مردم در التهابی دائمی در انتظار زلزله باشند. او پرسید آیا اعلام عمومی تمامی زمین‌لرزه‌های ثبت‌شده توسط لرزه‌نگارها لازم است و آیا این اعلام نتیجه‌ی مفیدی دارد؟

او تاکید می‌کند: به باور من عدم اعلام زلزله‌های کوچک به کاهش نگرانی مردم کمکی نمی‌کند و در عوض می‌تواند در مناطق پرجمعیتی مانند استان تهران به ابهام درباره‌ی رخدادها منجر شود. زلزله‌های کوچک که در ژرفای کم در مناطق پرجمعیت رخ می‌دهند، بالاخره توسط گروه‌هایی از مردم احساس می‌شوند و باید درباره‌ی چنین رخدادهایی شفاف‌سازی دقیقی انجام شود.